بیش‌فعالی/نقص توجه یا (Attention Deficit/Hyperactivity Disorder)

بیش‌فعالی/نقص توجه یا  (Attention Deficit/Hyperactivity Disorder)

والدین این کودکان اغلب از رفتار نامناسب، پرخاشگری، بی‌دقتی و بی‌توجهی در مورد تکالیف مدرسه، بی‌نظمی و بی‌قراری کودکان خود شکایت دارند. بی توجهی، تکانشگری و بیش­فعالی نسبت به همسالان، سه ویژگی اصلی AD/HD هستند.

کودکی که دائماً حواسش از تکلیف پرت می‌شود، معمولاً دارای کمبود توجه است. تظاهرات بالینی این کودکان عبارت است از خطاهای بی‌دقتی، نادیده گرفتن و حذف جزئیات، اشکال در روابط اجتماعی و عزت نفس پایین.

مبتلایان به AD/HD بدون اینکه منتظر دستور انجام عملی بمانند، خیلی سریع به موقعیت­ها پاسخ می­دهند. این افراد ممکن است نتوانند به عواقب منفی، مخرب یا حتی خطرناک رفتارهای خود توجه کنند. لذا به نظر می­رسد که این کودکان، زیاد اقدام به فعالیت‌های مخاطره آمیز غیر ضروری می‌کنند. مسمومیت‌ها و صدمات اتفاقی در کودکان مبتلا به AD/HD متداول است.

برای کودکان مبتلا به AD/HD منتظر نوبت بازی ماندن یا در صف ماندن بسیار سخت و مشکل است. آنها در عملکرد کاری شان تلاش کمی کرده و خیلی زود از کاری که به نظرشان خسته‌کننده می­آید، دست می­کشند. حرف دیگران را قطع کردن و پراندن پاسخ‌های بدون تأمل به سوالات دیگران، امری شایع است. برداشت افراد عادی از این کودکان به صورت افرادی با خویشتن­داری ضعیف، روده دراز، مسئولیت ناپذیر، ناپخته یا کودک صفت، تنبل، و کاملاً گستاخ می­باشد.

میزان شیوع AD/HD و تفاوت بین پسران و دختران

اختلال بیش‌فعالی/نقص توجه یکی از شایع‌ترین مشکلات دوران کودکی است که حدود ۱۲-۵ درصد کودکان جهان به آن مبتلا هستند. نسبت مردان به زنان ۲ به ۱ ، و آمار در کلینیک‌های روانپزشکی ۵ به ۱ و حتی ۹ به ۱ گزارش شده است. دخترها بیشتر بی‌توجهی نشان می‌دهند که ممکن است موجب عملکرد تحصیلی ضعیف شود ، اما در رابطه با دیگران مشکلات کمتری نشان می‌دهند. همچنین بیشتر از پسران دچار انزوای اجتماعی و علایم درونی شده (اضطراب ، افسردگی) بوده و کمتر از پسران دارای مشکلات رفتاری و سلوک (مثلاً پرخاشگری) هستند.

baztavani

انواع AD/HD  و تشخیص آن

AD/HD  به سه دسته تقسیم می­گردد: نوع عمدتاً بی­توجه (ADD)، نوع عمدتاً بیش­فعال – تکانشگر (ADHD) و نوع مرکب (AD/HD). اگرچه عموماً AD/HD قبل از ۷ سالگی شروع می­شود، ولی علایم فعالیت حرکتی زیاد و خواب و خوراک نامنظم ممکن است حتی در ۱۰ تا ۱۸ سالگی دیده شود.

ملاکهای تشخیصی متخصصین برای اختلال نقص توجه / بیش فعالی

لازم است ۶ مورد یا بیشتر از نشانه های زیر حداقل ۶ ماه طول کشیده و شدت آنها بیش از حد معمول بوده و با رشد کودک هماهنگی نداشته باشد:

1. غالباً از توجه کافی به جزئیات درمی‌ماند یا بی‌دقت است.
2. غالباً در حفظ توجه بر روی تکالیف یا فعالیتهای مربوط به بازی مشکل دارد.
3. غالباً به نظر می‌رسد وقتی مستقیماً با او صحبت می شود گوش نمی دهد.
4. غالباً دستورالعمل‌ها را کامل اجرا نمی‌کند (دلیل آن رفتار مقابله‌ای یا نفهمیدن دستورات نیست.)
5. غالباً در سازماندهی تکالیف و فعالیت‌ها ناتوان است.
6. اغلب از تکالیفی که نیازمند فعالیت ذهنی مستمر است اجتناب می کند، نفرت دارد یا در اقدام به آن مردد است (مانند کار درسی یا تکالیف خانگی).
7. غالباً اشیاء لازم برای انجام تکالیف و فعالیتها را گم می کند.
8. محرک‌های بیرونی غالباً حواسش را به آسانی پرت می کند.
9. در فعالیتهای روزمره غالباً فراموشکار است.

بیش فعالی

1. غالباً دستها و پاهایش بی قرار است و روی صندلی تکان می خورد.
2. غالباً در کلاس درس یا جاهای دیگری که انتظار می‌رود شخص نشسته باقی بماند، صندلی را ترک می‌کند.
3. غالباً در جاهایی که مناسبتی ندارد می‌دود یا از در و دیوار بالا می رود. در نوجوانی یا بزرگسالی همراه با احساس ذهنی بی قراری است.
4. غالباً در اشتغال بی سروصدا به فعالیتهای تفریحی و بازی ناتوان است.
5. غالباً در حال حرکت است و به نطر می رسد موتوری به حرکتش وامی دارد.
6. غالباً زیاد حرف می زند.
7. غالباً قبل از اینکه سوال تمام شود با عجله و دستپاچگی جواب‌هایی می پراند.
8.  تکانشگریغالباً در انتظار کشیدن برای نوبت ناتوان است.

غالباً حرف دیگران را قطع کرده یا مداخله می کند.

علل بروز AD/HD چیست ؟

پیرامون علل بروز AD/HD نظریه های مختلفی وجود دارد :

• ژنتیک: ضریب وراثت‌پذیری AD/HD درحدود ۷۵ صدم است.
• عوامل مرتبط با دوره های بارداری ، تولد و پس از تولد : مانند مصرف الکل و سیگار توسط مادر در حین بارداری، تولد زودرس، وزن کم هنگام تولد و … .
• حساسیت غذایی و مشکلات معدی-روده‌ای
• مشکلات خانواده، استرس زیاد و حمایت کم، آسیب شناسی روانی والدین از قبیل افسردگی، پرخاشگری یا سوء مصرف الکل، ناسازگاری زناشویی، فرزند پروری بسیار مداخله‌گرانه و تعاملات والد- فرزند سرکوب­گرانه. سایر عوامل که با AD/HD ارتباط دارند: وضعیت اقتصادی- اجتماعی پایین، تربیت مؤسسه­ای یا پرورشگاهی و مشکلات مربوط به ارتباط با همسالان و کارکنان مدرسه.
• برخی مطالعات نشان می‌دهد در کودکان مبتلا، نیمکره راست کوچک‌تر است. مطالعات دیگر حاکی از کاهش سوخت و ساز گلوکز در نواحی­ای است که حرکات بدن و احتمالاً رفتار را تنظیم می­کنند. بعضی از آزمون­ها در قشر پیشانی فعالیت کمتری نشان می­دهند که می­تواند توجیه کننده اشکالات مرتبط با برنامه ریزی، قضاوت و ادراک زمان باشد .
• در الگوی امواج مغزی افراد مبتلا نیز تغییراتی مشاهده می‌شود. نسبت بالای موج تتا به بتا، جزء تغییرات خاص امواج مغزی افراد مبتلا به AD/HD است.

در این کودکان، کم‌انگیختگی در ناحیه لوب‌های پیشانی، کارکرد اجرایی آنها را مخدوش می‌کند. کارکرد اجرایی لوب پیشانی به فرد اجازه می‌دهد که به چیزی توجه کند، تمرکز کند، تکانه‌ها و هیجاناتش را کنترل کند، قضاوتش را به‌کار گیرد، طرح و برنامه بریزد، سازماندهی کند و رفتارهای حرکتی خود را تنظیم کند (مثلا تکانه‌های خود را سرکوب کرده و سر جایش بنشیند). کم‌انگیختگی قشری، کارکردهای اجرایی را دچار مشکل می‌کند و به‌ویژه توانایی فرد را در توجه، تمرکز و بازداری تکانه تحت تأثیر قرار می‌دهد. پژوهش‌ها (مانند تصویربرداری مغزی، مطالعات EEG) نشان می‌دهند مغز کودکان و بزرگسالان ADD را می‌توان به عنوان «مغز خواب‌آلود» تعبیر کرد یعنی مغز آنها مانند مغز افراد خواب‌آلود در حالت طبیعی است و موج غالب در مغز آنها موج خواب‌آلودگی (تتا) است.

مشکلات همراه و اختلالات همزمان ADHD

بیش از ⅔ کودکان دارای ADHD حداقل دارای یک اختلال همزمان نیز می باشند. حرکات متعدد، بی‌قراری، آشفتگی، داشتن اصوات خاص، داشتن مشکل در صف ایستادن، نشستن در کلاس و … همگی دلالت بر آن دارد که این افراد دارای اختلالات دیگری نیز می‌باشند. اختلالاتی که عموماً ADHD با آن‌ها همزمان می‌گردد عبارتند از:

• اختلالات رفتاری تخریبی (اختلال سلوک و اختلال نافرمانی):

حدود ۴۰ درصد از افراد دارای ADHD اختلال نافرمانی دارند، در بین افراد دارای ADHD اختلال سلوک نیز رایج است و در بین ۲۵ درصد کودکان، ۴۵ تا ۵۰ درصد نوجوانان و ۲۰ تا ۲۵ درصد بزرگسالان دارای اختلال ADHD، اختلال سلوک اتفاق می‌افتد.

• اختلالات خلقی (افسردگی، دوقطبی)

مطالعات بیان می‌کنند که حدود ۱۰ تا ۳۰ درصد بچه‌های دارای ADHD و ۴۷ درصد بزرگسالان دارای ADHD، از افسردگی رنج می‌برند، معمولاً ابتداADHD رخ می‌دهد و سپس فرد افسرده می‌گردد. بیش از ۲۰ درصد افراد دارای ADHD ممکن است اختلال دوقطبی نیز داشته باشند. این شرایط شامل دوره‌هایی از خلق غیرمعمول زیاد شونده است که نقطه مقابل افسردگی بالینی قرار می‌گیرد.

• اضطراب

۳۰ درصد در بچه‌ها و ۴۰-۲۵ درصد در بزرگسالان دارای اختلال ADHD

• تیک و سندرم توره (فقط حدود ۷ درصد از بچه‌های ADHD اختلال تیک و سندرم توره دارند، اما حدود ۶۰ درصد از افراد سندرم توره، ADHD دارند.

• ناتوانی‌های یادگیری

در بیش از ۵۰ درصد از افراد دارای اختلال ADHD دیده می‌شود.

بیش‌فعالی درمان نشده چه خطراتی به همراه دارد؟

• ۳۵% ترک تحصیل می‌کنند.
• تنها ۵-۲۰% تحصیلات دانشگاهی خود را تکمیل می‌کنند.
• ۴۰-۵۰% درگیر فعالیت‌های ضد اجتماعی می‌شوند.
• ۵۰-۷۰% از آنها دوستان بسیار کمی دارند یا اصلاً دوستی ندارند.
• ۷۰-۸۰% در شغل خود عملکرد پایین تری نسبت به همکاران خود دارند.

AD/HD و دختران

باور بکنید یا نه، بروز AD/HD در دختران با پسران بسیار متفاوت است. ویژگی‌هایی مانند بیش‌فعالی و تکانشگری که به AD/HD مربوط هستند بیشتر در پسرها دیده می‌شوند. دختران بیشتر بهم‌ریخته و بی‌نظم هستند، رویابافی می‌کنند و هنگام یادگیری چیزهای جدید تلاش زیادی برای حفظ توجه انجام می‌دهند. در دختران بیشتر نوع عمدتاً بی‌توجه (ADD)دیده می‌شود و علائم در سنین دوران راهنمایی و دبیرستان شدت می‌یابند، یعنی زمانیکه مسئولیت و تکالیف در مدرسه افزایش یافته و پیامدهای اجتماعی پیچیده‌تر می‌شوند. دختر ADD نسبت به انتقاد و عیب‌جویی از خود حساسیت فوق‌العاده‌ای دارد، در مراودات با گروه‌ها دچار مشکل است و بیشتر با بهترین دوست خود در ارتباط می‌باشد. او دختر مطیعی است که بزرگترین آرزوی او وفق دادن خود با انتظارات معلم می‌باشد و به خود توجهی نمی‌کند. حواس‌پرتی او سبب نارضایتی معلم و خجالت او جلوی سایر همکلاسی‌ها شده و احساس دردناکی در او ایجاد می‌کند.

تشخیص AD/HD در دختران

به دلیل اینکه علائم تیپک ADHD در دختران کمتر وجود دارد اغلب تشخیص آن با مشکل مواجه می‌شود. تشخیص در پسران عموماً در سنین حدود ۷ سالگی صورت می‌پذیرد در حالیکه سن تشخیص در دختران حدود ۱۲ سال است. ردیابی ADHD در دختران، قبل از اینکه به سن بلوغ برسند اغلب سخت است. تغییرات هورمونی باعث تغییرات خلقی و رفتارهای نامناسب می‌شود، لذا در دختری که AD/HD او تا پیش از بلوغ مخفی مانده است ممکن است علائم بطور ناگهانی همزمان با هجوم هورمون‌ها فوران کنند. بر خلاف دختران، پسران بیش‌فعال/ تکانشگری که از سنین کمتر تحت درمان بوده‌اند وقتی به سن بلوغ می‌رسند آرام‌تر می‌شوند. در عوض دخترانی که پیش از بالغ شدن درمان نشده‌اند بیشتر در معرض ابتلا به سایر اختلالات روانشناختی مانند اضطراب و افسردگی قرار دارند. آن‌ها همچنان که رشد می‌کنند و بزرگتر می‌شوند، بیشتر تمایل به درونی کردن احساسات خود و مخفی کردن آن‌ها از افرادی که می‌توانند به آن‌ها کمک کنند دارند. دختران بزرگسالی که هیچ کمکی برای AD/HD و اختلالات همراه آن دریافت نکرده‌اند با خطر رفتارهای اعتیادگونه مانند پرخوری، سیگار کشیدن، اعتیاد به الکل و بی‌بند و باری جنسی روبرو هستند.

انواع AD/HD در دختران

AD/HD در دختران را می‌توان به ۴ گروه تقسیم کرد. البته این یک تقسیم‌بندی علمی نیست بلکه فقط راهنمایی است برای والدینی که دخترانی مشکوک به AD/HD دارند.

• خجالتی/حواس‌پرت

AD/HD در دختران بیش از همه خودش را به این شکل نشان می‌دهد. آن‌ها بیش از آنکه تکانشگر یا بیش‌فعال باشند، گوشه‌گیری می‌کنند و خجالتی به نظر می‌رسند. دختران برخلاف پسران، وقتی غرق در هیجانات می‌شوند، بجای اینکه واکنش بیرونی داشته باشند، به دنیای درون خود فرو می‌روند. دختری که در مدرسه تحت تأثیر هیجانات قرار می‌گیرد، ترجیح می‌دهد که به تنهایی بازی کند یا ناهار بخورد. همچنین در پیگیری دستورات و انجام تکالیف خود مشکل دارد. نه تنها خود تکالیف را فراموش می‌کند، بلکه پس از اینکه آنچه به خاطر دارد را با تلاش بسیار انجام می‌دهد، ممکن است فراموش کند با خود به مدرسه آورده و ارائه دهد.

• اجتماعی بیش از حد

برای اینکه این نوع از AD/HD را درک کنید، دختری را تصور کنید که حرف می‌زند، حرف می‌زند و حرف می‌زند، از موضوعی به موضوع دیگر می‌پرد و مرتب صحبت دیگران را قطع می‌کند. چنین دختری به راحتی دوست پیدا می‌کند اما اغلب در نگه داشتن آن‌ها با مشکل مواجه می‌شود. او غالباً گستاخ تلقی می‌گردد چون به حرف‌های دیگران گوش نمی‌دهد.

• دمدمی

نوع دمدمی AD/HD کمترین شیوع را دارد و کمتر از بقیه انواع به عنوان AD/HD تلقی می‌شود. چنین دختری اغلب محزون و ناراضی است. هیچ چیز هیچ‌وقت کاملاً صحیح یا کافی نیست. اگر بگویید که می‌خواهد پیراهن بپوشد به محض پوشیدن آن، عقیده‌اش عوض می‌شود. تصمیم می‌گیرد که شلوار بپوشد. اما هیچ شلواری نظرش را جلب نمی‌کند.

• بیش‌فعال

این نوع، راحت‌ترین نوع قابل شناسایی و تشخیص از انواع AD/HD است. دختری با این نوع AD/HD، پرانرژی و تکانشگر است و خطر می‌کند. او رفتاری شبیه پسرها دارد چون مرتب در حال جست و خیز کردن و دویدن است و روی این رفتارهای خود پافشاری می‌کند حتی اگر بداند که خطرناک است.

احساس شرم در میان دختران جوان

پسران بزرگسال که رفتارهای تکانشگری و بیش‌فعالی دارند، ممکن است بیشتر از جانب همسالان خود به دلیل رفتار بی‌باکانه مانند با سرعت رانندگی کردن، برخلاف قانون عمل کردن و… مورد پذیرش قرار بگیرند. اما دختران بیشتر بازخوردهای منفی از والدین، معلمین و همسالان خود دریافت می‌کنند. هنگامیکه به سن و سال یک زن جوان می‌رسند، با سایرین همنوا شده و خود را به دلیل رفتارهای پیشین خود سرزنش کرده و احساس شرم می‌کنند.

سحر آذرنگ، مهندس پزشکی (سردبیر بخش فنی مهندسی)
مشاور و مجری در حوزه نورومارکتینگ و neuroengineering