توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی و کاربردهای آن

توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی چیست؟

توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی شامل مجموعه برنامه هایی برای تمرین مغز می باشد.

این برنامه ها منجر به ارتقاء کارکردهای ذهنی و شناختی فرد و در نتیجه موفقیت های فردی در حوزه های نظیر تحصیل، شغل و روابط اجتماعی می گردد.

توانبخشی شناختی به انگلیسی (Cognitive rehabilitation(CR

افرادی که دارای آسیب مغزی هستند و یا افرادی که در کارکردهای شناختی خود آسیب دیده اند می توانند با استفاده از این برنامه ها کارکردهای شناختی خود را بهبود بخشند.

علاوه برافرادی که در زمینه کارکردهای شناختی آسیب دیده اند، افرادی که به دنبال افزایش توانمندی های ذهنی خود هستند نیز از این برنامه ها استفاده می کنند.

بنابراین توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی یک فرایند آموزشی در راستای ارتقاء عملکرد می باشد.

به منظور بهره گیری هر چه بهتر از برنامه های توانبخشی شناختی (بازتوانی شناختی) لازم است ابتدا کارکردهای شناختی فرد مورد ارزیابی قرار گرفته تا نقاط ضعف و قوت فرد مشخص گردند.

بر مبنای نتایج ارزیابی ها، برنامه ریزی آموزش شناختی برای فرد طرحریزی شده و به بهود عملکرد فرد کمک می شود.

ارزیابی حافظه و یادگیری، دقت و تمرکز، عملکرد اجرایی و سایر مهارتهای شناختی فرد توسط آزمون های شناختی کامپیوتری، ارزیابی عملکرد تحصیلی، مشاهدات بالینی، عملکرد های روزانه و گزارش های والدین و … صورت می گیرد.

توانبخشی شناختی یا بازتوانی

توانبخشی شناختی شامل:

۱- آموزش و تمرین نقاط ضعف و قوت شناختی

هدف از این مرحله افزایش آگاهی نسبت به ویژگی ها، توانمندی ها و ضعف های فرد می باشد.

۲-فرایند آموزش و تمرین

در این مرحله مهارت های شناختی آسیب دیده در اثر تمرین، مجددا بازسازی می گردند. در این مرحله تمرکز بر رفع مشکل می باشد.

۳-تمرین راهبردی

در این مرحله از راهبردهای محیطی، درونی و بیرونی به منظور تثبیت مهارت های کسب شده استفاده می گردد.

تمرکز بر چیزی فراتر از حل مشکل است و فرد باید علاوه بر حل مساله، به دنبال ثبات مهارت های کسب شده با تمرین مداوم باشد.

۴-تمرین فعالیت ها عملی

در این مرحله فرد با تمرکز بر مهارت های شناختی که کسب نموده است.این مهارت های در فعالیتهای روزمره زندگی به صورت عملی تر تمرین می کند

در این مرحله فرد ارتقاء عملکرد را تجربه می کند؛ بدین معنا که فرد از حالت بهبود مهارتهای شناختی آسیب دیده در مرحله اول به ارتقاء کارکردها و مهارت های شناختی می رسد.

برای آشنایی با محصولات توانبخشی شناختی ( بازتوانی شناختی) و خرید کلیک کنید.

اصطلاح توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی [۱] شامل طیف وسیعی از روشهای درمانی است که توسط متخصصین مختلف توانبخشی قابل اجراست.

بسیاری از متخصصین توانبخشی و بطور کلی حیطه سلامت از جمله کاردرمانگران، فیزیوتراپیست‌ها، متخصصین آموزش استثنایی و عصب-روانشناسان، روانشناسان، روانپزشکان و .. جهت ارتقاء سطح عملکرد‌های شناختی مراجعین خود، از رویکرد‌های توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی بهره می گیرند.

توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی

کارف^[۲]در سال ۱۹۹۹، تعریفی کاربردی از توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی ارائه کرده است.

در این تعریف توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی، شامل :

ارائه فعالیت‌های درمانی معطوف به عملکرد است که هدف آن‌ها، تقویت و یا تثبیت مجدد الگوهای رفتاری پیشین و نیز تثبیت الگوهای رفتاری جدید، برای انجام فعالیت و یا ارائه مکانیسم‌های شناختی جهت جبران عملکردهای آسیب دیده سیستم عصبی می‌باشد.

دو رویکر عمده در توانبخشی شناختی:

در توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی با دو رویکرد عمده مواجهیم، رویکرد جبران یا سازش و دیگری رویکرد درمان شناختی.

باید توجه داشت که در عمل هیچگاه جداسازی این دو رویکرد اتفاق نمی افتد و هم‌پوشانی این‌دو در درمان اجتناب ناپذیر است.

رویکرد اول: رویکرد جبران یا تطبیق است.

در این رویکرد هدف آن‌ است تا با ایجاد تغییراتی در محیط، عادات و روش انجام کارها و نیز راهکارهای اجرایی، محدودیت‌های فرد کنار گذاشته شوند.

این سه هدف درمانی یادآور مفهوم ارگونومی شناختی هستند که بر اساس اصول پردازش اطلاعات بوده و سبب کاهش درگیری حافظه کاری می گردد (ترومبلی، ۲۰۰۴).

رویکرد دوم: رویکرد درمان شناختی است.

این رویکرد، تلاشی است جهت بازگرداندن ظرفیت‌های شناختی از دست‌ رفته که توسط تمرینات و ارائه محرک‌های هدفمند صورت می‌پذیرد و هدف آن، بهبود عملکرد فرد در اجرای فعالیت‌هاست (ترومبلی ۲۰۰۴).

درمانگر اطلاعات حاصل از ارزیابی جلسات، اعم از درصد پاسخ‌های صحیح مراجع و سرعت انجام تکالیف را ثبت می نماید.
در صورت تسلط مراجع بر یک تکلیف، درمانگر درجه دشواری تکلیف را افزایش می دهد (سولبرگ^[۳] و متیر^[۴]، ۲۰۰۱).

نوع تکالیف نیز بستگی به نقص شناختی مراجع دارد. برای مثال در مورد کودکان دچار نقص توجه / بیش فعالی که از علائم اصلی اختلالشان نقص شناختی در انواع توجه از قبیل:

توجه مداوم، توجه تقسیم شده، تغییر توجه و نقص در کنترل تکانشگری است؛ از تکالیفی استفاده می کنیم که به تقویت انواع توجه و کنترل بازداری بیانجامد.

همچنین امروزه بطور وسیع از روش های توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی برای ارتقاء سلامت ، استعدادیابی و افزایش عملکرد دانش آموزان، ورزشکاران ، مدیران و .. در حیطه ها و در سنین مختلف استفاده می شود.

روش های توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی کمک می کننند تا با کمک ابزار های دقیق کامپیوتری با نقاط ضعف و قوت مغز خود بطور جامع آشنا شویم و با استفاده از ابزار های نوین به تقویت کارکرد مغز بپردازیم.

در واقع مغز در این روش ها کاملا نقش فعال را دارد و به سمت خود تنظیمی هدایت می شود.

طی سال های اخیر در کشور عزیزمان شاهد آن هستیم که با تلاش متخصصین و نگاه ویژه مسئولین پیشرفت های چشم گیری دراین حوزه بدست آمده است .

توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی Cognitive Rehabilitation

۱.توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی کلاسیک

۲.توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی کامپیوتری (CRT)

۱-توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی کلاسیک

آموزش هایی برای جبران ضعف های شناختی دارد : بطور مثال ؛ قرار دادن فهرستی از لیست وسایل که فرد باید پیش از خروج از خانه به همراه خود بردارد . این موارد را روی کاغذ می نویسند و بر روی درب ورودی منزل قرار می دهند .

در شکل های پیچیده تر ؛ توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی کلاسیک ؛ یک سری تمرینات شناختی قلم و کاغذی هم دارد که در منزل یا کلنیک ، به شخص مددجو ارائه و با او تمرین می شود.

نتایج پژوهش های معتبر علمی نشان داده است که اثرات یک دورۀ درمانی سه جلسه ای در هفته ؛ اگر شش هفتۀ پیاپی ادامه پیدا کند می تواند در طول زندگی بیمار ؛ محسوس و قابل سنجش باشد .

در هر سنی می توان از این دانش برای ارتقاء وضعیت شناختی شخص بهره برد ؛ اگر چه توانایی انعطاف پذیری عصبی در کودکان نسبت به بزرگسالان هم بیشتر می باشد و همینطور سریع تر خود را در فرآیندهای رفتاری نشان می دهد اما قابلیت تغییرپذیری مغز تا پایان عمر باقی می ماند.

۲-توانبخشی شناختی یا بازتوانی شناختی کامپیوتری

فرآیندی پرورشی است که طی آن فرد با انجام مکرر تمرینات شناختی ، مهارت های اساسی شناختی خود را که مبنای بسیاری از فعالیت های روزانه چون یادگیری و … است ، پرورش داده و تقویت می کند . این تمرینات را رایانه به سرعت و با دقت ارائه می کند .

نحوه ی ارائۀ این تمرینات به گونه ای است که مهارت های شناختی فرد به چالش کشیده شده و در اثر موفقیت های پی در پی در طی این چالش ها ؛ مهارت های شناختی ارتقاء پیدا می کند .

در فرآیند پرورش شناختی کامپیوتری ؛ با استفاده از آزمون های شناختی و تحصیلی، مشاهدات بالینی، عملکرد های روزانه و گزارش های والدین و …، مهارت های شناختی که نیاز به پرورش دارند شناخته شده و برای پرورش هدفگذاری می شوند.

ارزیابی های عصب روانشناختی

ارزیابی های عصب روانشناختی چیست؟

علم عصب روانشناختی به عنوان «علم کاربردی روابط مغز و رفتار» تعریف شده است (آکادمی ملی عصب روانشناختی، ۲۰۰۱).

عصب روانشناسان به منظور ارزیابی، تشخیص و درمان بیماران دارای اختلالات عصبی، پزشکی، رشدی تحولی، شناختی و نظایر آن، باید درک، آگاهی و دانش عمیقی در حوزه های روانشناسی، فیزیولوژی و عصب شناسی داشته باشند.

ارزیابی های عصب روانشناختی، رویکردهای سنجش و آزمایشی مبتنی بر عملکرد هستند که به منظور ارزیابی کارکردهای عصب شناختی، رفتاری و هیجانی طراحی شده اند.

طیف وسیعی از کارکردهای شناختی نظیر حافظه، توجه، سرعت پردازش اطلاعات، توانایی استدلال، قضاوت، حل مساله، کارکردهای زبانی، مهارتهای زبانی و… در کنار کارکردهای رفتاری و هیجان، در جریان این ارزیابی ها مورد بررسی قرار می گیرند.

عصب روانشناسان از این ارزیابی ها، علاوه بر بررسی آسیب های شناختی ناشی از بیماری های عصبی، آسیب مغز و نظایر آن (به منظور ارائه فرضیاتی در ارتباط با کارکرد دستگاه عصبی مرکزی بیماران)، به بررسی چگونگی تاثیر این عوامل بر محیط روانی- اجتماعی بیماران نیز می پردازند (دی آماتو و هارتلیج، ۲۰۰۹؛ تیتر و سمرد کلیکمن، ۲۰۰۷).

از این منظر، ارزیابی های عصب روانشناختی دارای اهداف گسترده ای بیش از آنچه که به عنوان کارکرد اصلی شان در امر تشخیص شناخته می شود، هستند.

اهداف عمده ارزیابی های عصب روانشناختی

هبن و میلبرگ (۲۰۰۹) برای ارزیابی های عصب روانشناختی ۷ هدف عمده را بیان نموده اند:

توصیف نقاط قوت و ضعف و شناسایی تغییرات و آشفتگی در کارکرد روانشناختی (شناخت، هیجان و رفتار) بر حسب حضور، غیاب و شدت آسیب.
تعیین روابط زیستی نتایج آزمون ها: شناسایی، درجه بندی و مکان یابی بدکارکردی مغز
تعیین این موضوع که آیا تغییرات و بدکارکردی ها با بیماری های عصب شناسی، شرایط روانپزشکی، اختلالات رشدی/تحولی یا شرایط غیرنورولوژیکی مرتبط هستند یا خیر؟
ارزیابی تغییرات در گذرزمان و ارائه مدلی برای پیش بینی تغییرات
ارائه و پیشنهاد راهبردهایی برای درمان، بازتوانی و برنامه ریزی های آموزشی و ترکیبی.
فراهم سازی راهبردها و برنامه های آموزشی برای خانواده و مراقبین
برنامه ریزی برای اجرای طرح های درمانی و مداخله ای

ارزیابی های عصب روانشناختی می تواند بینشی در مورد کارکردهای روانشناختی افراد به دست دهد، اطلاعاتی که از طریق ارزیابی های عصب روانشناختی به دست می آید معمولا با گزارش های بالینی، ارزیابی های جسمانی و پزشکی، گزارش های فردی قبل و بعد از اختلال یا آسیب، ترکیب شده و اطلاعات کاملی در مورد وضعیت فرد به دست میدهد.

تکنیک ها و ابزارهای مورد استفاده در ارزیابی های عصب روانشناختی دارای نقاط قوت و ضعف خاص خود بوده (برای مثال یک ابزار ممکن است فقط تعداد محدودی مولفه شناختی را ارزیابی کند یا صرفا برای گروه خاصی از آزمودنی ها مناسب باشد) و به همین دلیل معمولا از بیش از یک ابزار برای این ارزیابی ها استفاده می شود.

تست های عصب روانشناختی در کنار تکنیک های تصویربرداری مدرن نظیر EEG و… معمولا اطلاعات جامع تری درباره شرایط فرد به دست می دهند.

علاوه براین، اطلاعات به دست آمده می تواند ما را به سوی انتخاب بهترین رویکردهای درمانی و بازتوانی عصب روانشناختی سوق دهد. ارزیابی های عصب روانشناختی به طور خاص می توانند در حیطه هایی که در ادامه ذکر می شود اطلاعات مفیدی فراهم آورند: