شاخه های توانبخشی شناختی ،تعاریف و کاربردها

شاخه های توانبخشی شناختی ،تعاریف و کاربردها

با توجه به آن که توانبخشی بیشتر در مورد کودکان و بزرگسالانی کاربرد دارد که از نظر توانایی‌های جسمی ذهنی یا گفتاری دچار مشکل می‌باشند رشته‌های دخیل در این فرایندها را شاخه‌ها یا اعضای تیم توانبخشی می‌دانند. این رشته‌ها (به ترتیب حروف الفبا) عبارتند از:

• ارتوپدی فنی
• بینایی سنجی
• شنوایی‌شناسی
• طب فیزیکی و توانبخشی
• فیزیوتراپی
• کاردرمانی
• گفتاردرمانی
• مددکاری اجتماعی
• مدیریت توانبخشی

کاردرمانی

کاردرمانی استفاده از فعالیتهای هدفمند برای جلوگیری از ناتوانی و حفظ سلامتی افرادی است که به نوعی دچار آسیب جسمی، ذهنی یا روانی هستند. از نظر انجمن کار درمانی آمریکا (A.O.T.A) کار درمانی عبارت است از استفاده از فعالیتهای هدفمند برای افرادی که در اثر آسیب یا بیماری دچار محدودیت اختلال عملکرد روانی، اجتماعی، رشدی یا اختلالات یادگیری شده‌اند، به منظور ایجاد حداکثر استقلال، جلوگیری از ناتوانی و حفظ سلامتی. این حرفه شامل ارزیابی، درمان و مشاوره است.

ارائه خدمات ویژه کاردرمانی شامل: آموزش مهارتهای زندگی روزمره، ایجاد و توسعه مهارتهای درکی، حرکتی و عملکرد یکپارچگی حس، توسعه مهارتهای بازی و پیش حرفه‌ای و تواناییهای اوقات فراغت، طراحی، ساختن یا بکار بردن وسایل کمکی و ارتزها و پروتزها، انتخاب وسایل نظافتی، استفاده از صنایع دستی که بطور ویژه به منظور افزایش عملکرد طرح شده‌است، توصیف و تفسیر آزمونها مثل ارزیابی قدرت عضلانی، ارزیابی دامنه حرکتی و نیز تطبیق محیط برای فرد معلول می‌باشد. این خدمات بطور فردی، گروهی یا در سیستمهای اجتماعی ارائه می‌گردد.

بطور خلاصه تمامی افرادی که به علت مشکل یا مشکلاتی لازم است تحت درمان گیرند تا به استقلال در عملکردهای مورد نظر برسند تحت این روش درمانی قرار می‌گیرند. مشکلات این افراد دامنه وسیعی را دربرمی‌گیرد و می‌تواند حاصل یک صدمه، یا تصادف باشد یا ناشی از بیماری جسمی، اختلال عاطفی، تعارضات و فشارهای روانی یا حتی تأخیر در رشد یا اختلالات مادرزادی. این بیماران به تمام گروه‌های سنی از نوزادان، کودکان و … تا سالمندان می‌توانند تعلق داشته باشند که از دوره کوتاه مدت مراقبت در دوران حاد بیماری تا توانبخشی در دوره‌های تطابقی طولانی مدت را شامل می‌شود.

گفتاردرمانی (آسیب‌شناسی گفتار و زبان)

آسیب‌شناسی گفتار و زبان (گفتاردرمانی) حرفه علمی بین رشته‌ای زبان‌شناسی، روانشناسی، پزشکی، علوم اعصاب و جزو رشته‌های توانبخشی است که خدمات کلینیکی ارائه داده و عهده‌دار ارائه خدمات پیشگیری، پشتیبانی، آموزش، مدیریت و تحقیق در حیطه ارتباط و بلع در سراسر طول زندگی افراد از نوزادی تا پیری می‌باشد. خدمات آسیب‌شناسی گفتار و زبان خدماتی هستند در زمینه تشخیص و درمان مشکلات بلع، اختلالات گفتار- زبان و اختلالات شناخت – ارتباط، که منجر به ناتوانیهای ارتباطی می‌شود. وظیفه آسیب‌شناس گفتار و زبان درمان اختلالات در حیطه‌های زیر می‌باشد: تولید گفتار (شامل تولید، اپراکسی، دیزارتری) تشدید (هایپر نیزالیتی و هایپو نیزالیتی) صوت (کیفیت آواسازی، زیروبمی، تنفس) روانی گفتار (لکنت) زبان (درک، بیان، کاربرد شناختی، صرف و نحو) شناخت (توجه، حافظه، حل مسئله، عملکردهای اجرایی) تغذیه و بلع (در سطوح دهانی، حلقی و مروی)

شنوایی‌شناسی

شنوایی‌شناسی مطالعه اختلالات شنوایی از راه شناسایی و سنجش کاستی عملکرد شنوایی و توانبخشی آن است. از جمله این اقدامات شنوایی‌سنجی می‌باشد. البته حوزه علم شنوایی‌شناسی بسیار وسیع‌تر از مطالعهٔ انحصاری دستگاه شنوایی است و به بررسی دستگاه دهلیزی و تعادل و همچنین بررسی چگونگی پردازش اطلاعات دریافتی از حس شنوایی در دستگاه عصبی مرکزی نیز می‌پردازد.

رشته شنوایی‌شناسی به مباحث آموزشی و پژوهشی آخرین دستاوردهای علمی در حیطه‌های تشخیصی، حفاظت شنوایی و پیشگیری از اختلالات شنوایی و تعادل و توانبخشی به موقع افراد دچار آسیب شنوایی (مانند درمان شنوایی-کلامی) و تعادل و مدیریت طراحی وسائل و تجهیزات شنوایی‌شناسی می‌پردازد. از جمله این اقدامات می‌توان به تجویز سمعک، وسایل کمک شنوایی و اقدامات ادیولوژیک در جراحی کاشت حلزون شنوایی اشاره نمود.

ارتوپدی فنی

علم ارتوپدی فنی یا اعضای مصنوعی و وسایل کمکی که در لاتین ارتوز (Orthosis) و پروتز (prosthesis)  شناخته می شوند. یکی از شاخه های توانبخشی (Rehabilitation ) است که طراحی ، ساخت و تجویز وسایل کمکی (ارتوز) و یا وسایل جایگزین (پروتز) ایفای نقش میکند و یکی از اعضای تیم توانبخشیمطرح می باشد.

ارتوزها به وسایل کمکی اطلاق میگردد که به منظور جلوگیری از بد شکلی ها (دفورمیتی) و یا تصحیح آنها، کمک به عملکرد عضو، نگهداری یا تثبیت قسمتها و مفاصل مختلف بدن بکار میرود. این وسایل عبارتند از

کفش، کفی و صندلیهای طبی، دیابتی و بارداری انواع بریسهای اندام تحتانی و انواع بریسهای اندام فوقانی و انواع اسپیلنت ها و کمربندها و…

پروتز به اندام مصنوعی اطلاق میگردد که در محل عضو قطع شده یا از بین رفته قرار میگیرد و به مددجو کمک میکند تا خلاء عضو از دسته رفته طبیعی را کمتر حس کرده و به فعالیت روزانه خود بازگرد . این وسایل عبارتند از: انواع پاى مصنوعی (بالاى زانو و زیر زانو) انواع دست مصنوعی (بالای آرنج و زیر آرنج) انواع انگشتان مصنوعی و پروتز پنجه چرمی.

مراجعین ارتوپدی فنی:

افرادی که دارای معلولیت های مختلف از قبیل ضایعه نخاعی ، فلج اطفال و… جانبازان محترم ، افراد دچار سکته های مغزی ، افرادی که به هر دلیل دچار معلولیت شده اند ، افراد فلج مادرزادی

افرادی که دچار حادثه شده اند ، تصادف ، پرت شدن از ارتفاع و .. که نیاز فوری به وسایل کمکی و تثبیتی ارتوپدی دارند

افرادی که با مشکلات پا ، پادرد ، زانو درد ، کمردرد ، گودی یا صافی کف پا ، دفورمیته شدن پا ، از دست دادن پا و مواردی از این قبیل

طب فیزیکی و توانبخشی

به طور خلاصه فعالیت این تخصص در سه شاخه عمده می‌باشد:

۱- طب موسکولو اسکلتال

شامل ارزیابی، تشخیص و درمان بیماران با مشکلات عضلانی – اسکلتی – عصبی (عمدتا درد) می‌باشد. متخصص طب فیزیکی با معاینه بالینی و شرح حال و با کمک تست‌های پاراکلینیک مثل رادیوگرافی، MRI، آزمایش‌های شیمیایی، نوار عصب و عضله و … سعی بر تشخیص درست و دقیق مشکل بیمار دارد و پس از آن با طرح‌ریزی درمان بیمار که عمدتا مبتنی بر درمان‌های دارویی و مدالیته‌های فیزیکی همچون ورزش درمانی، مانیپولاسیون (درمان‌های دستی)، تزریق‌های تخصصی داخل مفاصل یا بافت آسیب دیده، ماساژ درمانی، لیزر درمانی، اوزون درمانی و … است در جهت درمان بیمار اقدام می‌نماید. امروزه روش‌های جدید تشخیص و درمان پا به پای پیشرفت علم در راستای ارتقا کیفیت زندگی بیماران وارد حیطه عمل می‌شود.

۲- طب الکترودیاگنوزیس

تشخیص بیماری‌های اعصاب محیطی و عضلات با کمک نوار عصب و عضله می‌باشد. این روش تشخیصی می‌بایست توسط پزشک متخصص کارآزموده انجام گردد. در این روش استفاده از جریانات الکتریکی بدن و اعصاب و عضلات و سنجش و آنالیز این جریانات در جهت تشخیص صحیح بیماری است.

این روش تشخیصی کمک به سزایی در تشخیص طیف وسیعی از بیماری‌های نوروموسکولو اسکلتال همچون، نوروپاتی‌ها، بیماری‌های عضلات (میوپاتی)، فلج اطفال، سندرم تونل کارپ، رادیکولوپاتی (سیاتیک)، تعیین شدت آسیب و پیش آگهی در قطع اعصاب محیطی و بررسی بیماری‌های نورون محرکه (مثل ای ال اس) می‌نماید

۳-طب بازتوانی (Rehabilitation Medicine)

مجموعه فعالیت‌های تخصصی در جهت بازتوانی و بازگرداندن تا حد امکان توانایی از دست رفته و عملکرد بیماران با ناتوانی می‌باشد.

این بازتوانی می‌تواند بازتوانی بیمار ورزشکار با پیچ خوردگی مچ پا و بازگرداندن زودتر او به فعالیت‌های ورزشی و یا بازتوانی بیمار با فلج اندام‌ها به دنبال سکته مغزی در راستای راه اندازی سریع‌تر بیمار باشد، در هر صورت هدف ارتقاء سطح توانمندی و کیفیت زندگی بیمار می‌باشد.

امروزه نقش طب فیزیکی و توانبخشی به خصوص با بالارفتن سن جمعیت و افزایش آسیب‌های ناشی از تصادفات و آسیب‌های ورزشی پررنگ‌تر از همیشه می‌باشد. به مدد پیشرفت علم و تکنولوژی شاهد توانمندی چشمگیر در بازتوانی بیماران هستیم.

بهترین حالت بازتوانی در غالب فعالیت گروه‌های مختلف پزشکی به صورت یک تیم تحت نظارت متخصص طب فیزیکی و توانبخشی می‌باشد که این مهم نیازمند هماهنگی و اتباطات موثر بین رشته‌ای می‌باشد.

مددکاری اجتماعی

مددکاری حرفه‌ای، مبتنی بر علم، هنر، مهارت و هدف تعریف می‌شود که در آن مددکار کمک می‌کند که مددجو (یک فرد یا گروه یا جامعه) مشکل خود را شناخته و به توانایی‌های خود پی ببرد و با استفاده از منابع و امکانات موجود در جهت حل مشکل خود برآید. در واقع مددکاری اجتماعی عبارت از مجموعه‌ای متشکل از تدابیر و روانشناسی مشاوره و فعالیتهای حرفه‌ای است که در قالب نهادها، سازمانها و موسسات رفاهی توانبخشی، اجتماعی، فرهنگی و تربیتی عرضه می‌شود تا با ایجاد تغییر و دگرگونی مناسب در شرایط مادی و معنوی افراد و قشرها جامعه زمینه بهزیستی رشد و تعالی آنها را فراهم آورد.

مددکاران اجتماعی قادر خواهند بود با بهره‌گیری از فعالیتهای حرفه‌ای- تخصصی در سه زمینه زیر خدمات خود را به جامعه عرضه نمایند.

مددکاری فردی: ارائه خدمات حرفه‌ای به افراد و خانواده‌ها تا روابط اجتماعی سالمتر و موثرتری را دارا شده و قادر شوند با بهره‌گیری از استعدادها توانمندیها، امکانات درونی و بیرونی خود و جامعه به حداکثر رشد مادی و تعالی معنوی و رضامندی حاصل از آن دست یافته و به صورت مستقل و خودکفا و با کارایی بیشتر به زندگی خویش ادامه دهند.

مددکاری جامعه‌ای: توسعه و تعمیم خدمات مددکاری اجتماعی در جوامع مختلف به منظور تأمین نیازهای اجتماعی، فرهنگی رفاهی از طریق بسیج نیروها و جلب مشارکتهای عمومی و بهره‌گیری از استعدادها و نیروهای موجود جامعه.

مددکاری گروهی: ارائه خدمات مددکاری گروهی به افراد به منظور رشد استعدادها ظرفیتها و قابلیتها با بهره‌گیری از روابط و فعل و انفعالات گروهی است تا اعضاء قادر شوند بر مسائل و مشکلات خود فائق آمده بنحو مطلوب تری از عهده وظایف و مسئولیتهای فردی و اجتماعی برآیند.

فیزیوتراپی

فیزیوتِراپی (به انگلیسی: Physiotherapy) شیوه‌ای از درمان بیماری‌ها و اختلالات عصبی-ماهیچه‌ای-اسکلتی با استفاده از تجهیزات مکانیکی، جریان‌های الکتریکی، مانورهای دستی، تمرینات ورزشی و عوامل فیزیکی دیگر است. در این روش‌ها از ورزش، نور، پرتوهای فرابنفش و فروسرخ، گرما و جریان برق استفاده می‌شود. فیزیوتراپی حیطه‌ای از پزشکی است که هدف آن پیشگیری از بیماری‌ها، درمان، توان‌بخشی، بالا بردن سطح سلامت و بهبود کیفیت زندگی افراد است.

البته مداخلات درمانی در فیزیوتراپی بخش کوچکی از عملیات آن محسوب می‌شود. در فیزیوتراپی، هدف ارتقای عملکرد جسمانی بدن است. البته، با توجه به تداخل و ارتباط زیاد سیستم‌های بدن، درمان‌های فیزیوتراپی که توسط فیزیوتراپیست انجام می‌شود، مستقیم یا غیرمستقیم، باعث بهبود عملکرد دستگاه فیزیولوژیک نیز می‌شود؛ مثلاً فیزیوتراپی دستگاه تنفسی موجب بهبود درصد گازهای خون (دی‌اکسید کربن و اکسیژن) و تغییر میزان اسیدیته خون می‌شود، که به نوبه خود، می‌تواند باعث بهبود سطح هشیاری گردد.

اصلی‌ترین هنر و تخصص فیزیوتراپیست، توانایی انجام مهارت‌های دستی و حرکت‌درمانی است که در جهت پیشگیری از بسیاری از بیماری‌ها و درمان و توان‌بخشی افراد جامعه به کار گرفته می‌شود. خواص امواج مختلف، مانند امواج صوتی، مغناطیسی، لیزر، شاک وِیو، رادیویی و خواص درمانی آب (آب‌درمانی)، سرما و گرما،استفاده از سوزن خشک (dry needling) به کار گرفته می‌شوند تا دستیابی به این اهداف آسان‌تر شود.

بینایی سنجی

بینایی‌سنجی یا اپتومتری (به انگلیسی: optometry) یک قسمت از معاینات کامل (چند قسمتی) چشم محسوب می‌شود و شامل اخذ پیشینه بینایی، «سنجش حدت بینایی،» ارزیابی ریفرکشن، ارزیابی دید دوچشمی، تطابق و حرکات چشمی، دید رنگ، غربالگری و ارزیابی داده‌ها می‌باشد به عبارت دیگر بینایی‌سنجی بررسی دید و ساختارهای مربوط به آن است برای کشف اختلالات بینایی و تجویز عدسی‌های مناسب یا دیگر وسایل کمک‌کننده به بینایی یا تمرین‌های چشمی برای جبران کاستی‌های دید. بینایی‌سنجی علم مراقبت‌های بینایی است. سازمان بهداشت جهانی اپتومتری را مراقبین اولیه سلامت چشم می‌داند.[۳] به این معنا که یک بیمار چشم در آغاز باید توسط یک بینایی‌سنج (اپتومتریست) معاینه شود تا اگر دچار عیوب انکساری و اختلالات دید دو چشمی انحرافات عضلانی انکسار چشم و مواردی از این قبیل بود توسط اپتومتریست درمان گردد و در غیر این صورت به جراح چشم ارجاع داده می‌شود.

مدیریت توانبخشی

باتوجه به عدم هماهنگی متخصصین شاغل در مراکز توان بخشی و همچنین افزایش روز افزون تعداد افراد نیازمند به خدمات توان بخشی، افرادی با استفاده از دانش مدیریت توان بخشی، اداره امور مرکز توان بخشی را با توجه به وسعت تنوع و پیچیدگی خدمات، میسر می کنند.